شهر و مجموعه بیشاپور که حدود 200 هکتار مساحت داره، در فاصله 23 کیلومتری شمال غربی شهر کازرون واقع شده. در مرکز این شهر قدیمی، دو ستون یادبود نوشته شده که طبق چیزی که روی اون‌ها نوشته شده، شهر و مجموعه بیشاپور رو شاپور اول، دومین پادشاه ساسانی (272-241 میلادی ) در بیست و چهارمین سال سلطنتش ساخته و به دست یک معمار سوری، به نام اپسای طراحی شده. بیشاپور کنار راه شاهی بوده که این راه در دوره هخامنشیان، تخت جمشید و استخر رو به شهر باستانی شوش و در دوره ساسانی شهر گور و بیشاپور رو به تیسفون که مقر امپراطوری ساسانی بوده، وصل می‌کرده. شاپور اول، بعد از پیروزی شدن از والرین (امپراطور روم) این منطقه رو به خاطر داشتن آب زیاد، هوای خوب، زمین‌های حاصل‌خیز، چشمه‌ها و موانع طبیعی، برای ساختن شهری زیبا و پررونق به نام خودش انتخاب کرد.
بیشاپور کنار شهرهای تاریخی استخر، داراب گرد، ارجان و اردشیر خوره، جزو شهرهای مهم دوره ساسانی به شمار میومده و مرکز ایالت و کوره (بخش) اردشیرخوره بوده. رونق شهر و مجموعه بیشاپور تا زمان سلطنت بهرام دوم (سومین پادشاه بعد از شاپور یکم) ادامه داشته و بعدا به خاطر توجه پادشاهان ساسانی به غرب قلمرو خودشون، یعنی شهر تیسفون، رونق این شهر کمتر شده. در قرن‌های سوم تا پنجم هجری قمری، مورخین و جغرافیدانان بزرگی مثل استخری، ابن بلخ و غیره این شهر رو ستایش کردن و جزء اولین شهرهای باستانی‌ای بوده که تاریخ مکتوب شهرسازی داشته. در خیلی از کتاب‌های تاریخی، اسم این شهر با عنوان‌هایی مثل بیشاپور، بیشابور، به شاپور، بیشاور و «به اندیوشاپور» آورده شده. قرن هفتم هجری، بیشاپور رونق و آبادانی خودش رو از دست داد و به جای این شهر، گازرگاه (که الان بهش کازرون گفته میشه) رونق گرفت.
شهر تاریخی بیشاپور طبیعت زیبایی داشته و شامل جلگه شاپور در دشت سبز کازرون و رودخانه باصفای چشمه ساسان می‌شده. در طراحی این شهر از فرم‌های هنری و تزئینی تمدن‌های دیگه الهام گرفته و جوری طراحی، مهندسی و ساخته شده که می‌تونسته با زیباترین و ثروتمند‌ترین شهرهای دنیای متمدن اون زمان مثل انطاکیه که عروس زیبای شهرهای بیزانس (روم شرقی) بوده، رقابت کنه. این شهر مستطیلی، با دو خیابون شمالی_جنوبی و شرقی_غربی که هرکدوم به یک دروازه شهر راه داشتن، به چهار قسمت تقسیم می‌شده. دروازه اصلی شهر بیشاپور در ضلع غربی شهر قرار داشته و الان باقی مونده‌های پل این دروازه کشف شده. شهر بیشاپور از هر چهار طرف با قلعه دختر و دیوار برج مانند (در ضلع شمالی)، رودخانه شاپور (در ضلع غربی) و همینطور یک خندق برای محافظت از شهر (در ضلع شرقی و جنوبی) حفاظت و حراست می‌شده.
به طور کلی شهر و مجموعه بیشاپور به روش مهندسی یونانیان که توسط هیپوداموس ابداع شده بود، طراحی و ساخته شده. به طور کلی میشه شهر و مجموعه بیشاپور رو به دو قسمت کلی تقسیم کرد که بخش اول ارگ سلطنتی هست که شامل بناهای شاخص دوره ساسانی مثل معبد آناهیتا، تالار شاپور، ایوان موزائیک، کاخ والرین و غیره میشه و بخش دوم قسمت عامه نشین شهر هست که بیشترین مساحت شهر رو به خودش اختصاص داده و شامل خانه‌های مسکونی، اماکن عمومی مثل حمام، کاروانسرا، بازار و غیره میشه. آب برای زرتشتی‌ها و همینطور آریایی‌ها اهمیت و قداست زیادی داشته و به خاطر همین معبدهای زیادی رو برای نیایش و ستایش آب ساختن که معبد آناهیتا بیشاپور (الهه آب) یکی از مهم‌ترین اون‌ها به شمار میره.
این معبد به شکل یک مکعب با ضلع‌های 14 متری طراحی و ساخته شده و اسمش از «آناهیتا»، که بین ایرانی‌ها نماد الهه آب، فرشته و نگهبان چشمه‌ها و باران و همینطور نماد باروی، عشق و دوستی هست، گرفته شده. معبد آناهیتا علاوه بر نوع و سبک معماری، از نظر رعایت دستگاه‌های تنظیم و تقسیم و کنترل آب هم طراحی و مهندسی فوق العاده‌ای داره. قدمت این معبد به دوره ساسانیان برمی‌گرده و برخلاف ساختمون‌های دیگه شهر بیشاپور که به رسم ساسانی و با سنگ‌های نامنظم و ملات ساخته می‌شدن، ساختمون این معبد به رسم هخامنشیان و با سنگ‌های بزرگ تراشیده شده، بدون ملات، به صورت دو جداره و با بست‌های فلزی ساخته شده و هیچ سقف مسطحی نداره.
دو ستون‌ در حاشیه خیابان شرقی_غربی که از مرکز شهر می‌گذره و خیابون شمالی و جنوبی رو قطع می‌کنه، وجود داره که حدود 9 متر ارتفاع داره. روی این ستون‌ها یک کتیبه 16خطی به زبان پهلوی اشکانی و ساسانی وجود داره که در واقع سند تاریخی شهر سازی بیشاپور هست. علاوه بر این‌ها، یک تندیس از شاپور اول بین این دو ستون وجود داشته که متاسفانه از بین رفته. در کتیبه حک شده روی ستون اومده که معمار این شهر آقایی به نام «اپسای دبیر» از اهالی حران کشور سوریه فعلی بوده که ستون‌های یادبود رو به هزینه شخصی خودش ساخته و به شاپور اول تقدیم کرده و زمانی که شاپور این ستون‌ها رو می‌بینه، خیلی خوشش میاد و به اون آقا زر و سیم، کنیز و غلام و باغ‌های زیادی می‌بخشه. تالار بزرگ تشریفات در جنوب شرقی معبد آناهیتا ساخته شده و 781 متر مربع مساحت داره. یه جورایی این تالار اولین و بزرگ‌ترین اثر معماری گنبددار زمان ساسانی هست.
تالار تشریفات چهار ایوان روبه‌روی هم و متقارن با گنبد شلجمی شکل (بیضوی) که 25 متر ارتفاع داره ساخته شده و صحن مرکزی این تالار به شکل مربع طراحی شده. معمارهای دوره ساسانی در طراحی این تالار خلاقیت دیگه‌ای هم به خرج دادن و 64 طاقچه که با هنرها و روش‌های مختلف گچ بری مثل برگ کنگر، برگ مو (درخت انگور) و طرح های چلیپا شکل تزئین شدن رو ساختن. ایوان موزائیک 25/11 متر طول و 6/10 متر پهنا داره و با طاق هلالی شکل پوشیده شده.کف این ایوان با موزائیک‌های رنگی که با طرح‌های زیبایی تزئین شدن، فرش شده. این موزائیک‌های ارزشمند‌ و نفیس‌ در موزه‌های لوور پاریس و موزه ایران باستان تهران نگهداری می‌شن.
رنگ‌های زیبای این موزائیک‌ها و طراحی زیبای اون‌ها خیلی چشمگیره و شبیه یک فرش یکپارچه به نظر می‌رسه. در محوطه ارگ شاهی باقی مونده یک بنا با سنگ‌های چهار تراش و حجاری شده وجود داره که به نام کاخ والرین معروفه. نمای این بنا با سنگ‌های چهار تراش به ابعاد 75×45 سانتیمتر ساخته شده و این سنگ‌های یکنواخت، یک اندازه و دو جداره به وسیله بسط‌های آهنی به هم وصل شدن. در قسمت‌هایی از این بنای زیبا و با شکوه ساسانی نقش برجسته‌هایی وجود داره که بعضی از اون‌ها در موزه بیشاپور نگهداری میشه. در مورد اینکه والرین کی بوده و چرا در کاخ والرین زندادنی بوده، در مطلب نقش برجسته شاپور که مربوط به شهر داراب میشه مفصل گفته شده.
در محوطه ارگ شاهی، بنایی به سبک مدارس دوره اسلامی ساخته شده که به احتمال زیاد ساسانی بوده و بعد‌ها در دوره اسلامی تغییر کاربری داده. بنا متعلق به قرن چهارم هجری یعنی دوره آل بویه هست و در صحن مرکزی این بنا ته ستون‌هایی وجود داره که روی اون‌ها کتیبه‌هایی به خط کوفی حک شده. روی این ته ستون‌ها، پایه‌های احتمالاً چوبی‌ای وجود داشته که نگهدارنده سقف بنا بوده. ورودی این مدرسه به شکل خاصی ساخته شده، جوری که با قامت ایستاده نمی‌تونستن وارد مدرسه بشن. یک پل که مربوط به دوره ساسانیان هست روی رودخانه شاپور ساخته شده که آخر یکی از خیابون‌های اصلی شهر بیشاپور (محور غربی_شرقی) واقع شده.
این پل از سنگ و گچ ساخته شده و با توجه به طول و ارتفاع این پل احتمالاً یک یا دو پایه در فاصله‌های مشخص در بستر رودخانه داشته که هنوز هم باقی مونده یکی از چهار دروازه شهر که ابتدای خیابان اصلی (غربی_شرقی) بوده، روی اون وجود داره. شهر و مجموعه بیشاپور به عنوان یک شهر پر رونق که تا قرن هفتم هجری قمری زندگی در اون جریان داشته، شامل قسمت‌هایی مثل بازار، حمام و غیره هم می‌شده. حمام هشت گوش یکی از حمام‌های این شهره که نزدیک ستون‌های یاد بود قرار گرفته و شامل بخش‌های مختلفی مثل تون (آتشدان حمام) و خزینه میشه. شهر بیشاپور به عنوان یک محوطه ساسانی فضاهای زیادی داشته که مرتبط با آیین زرتشتی (دین رسمی دوره ساسانی) بوده.
مجموعه مذهبی چهار تاقی بیشاپور و فضای اطرافش هم یکی از فضاهای مذهبی شهر بوده که در دوره‌های مختلفی که شهر رونق داشته (تا دوره اسلامی) تغییر کاربری داده و مجددا ازش استفاده شده. در بخش جنوبی شهر بیشاپور بنای خیلی بزرگی وجود داره که از اولین قرن‌های دوره اسلامی به جا مونده و در منابع تاریخی ازش به عنوان مسجد بیشاپور یاد شده. احتمالا طرح این بنا، که یه قسمت‌هایی از اون زیر خاک مدفون شده، از طرح مسجدهای اولین قرن‌های اسلامی مثل مسجد جامع دمشق و آندولس تقلید شده. مسجد جامع بیشاپور صحنی مرکزی داره که اطرافش رو رواق‌هایی با ستون‌های زیاد تشکیل می‌داده.