شهر هگمتانه رو مادها 17 قرن قبل از میلاد ساختن و اون رو پایتخت اولین شاهنشاهی ایران قرار دادن. شهر باستانی هگمتانه تپه‌ای بیضی شکل هست که داخل محدوده شهر همدان و دو طرف خیابان اکباتان واقع شده. « هگمتانه» یا «هنگمتانه» از دو واژه « هنگ» به معنی «جا» و «متانه» به معنی «تجمع» تشکیل شده. این لغت که در زبان پارسی قدیم به معنی محل تجمع بوده. این واژه در زبان یونانی به صورت « اکباتانا» در اومده و در کتیبه‌های عیلامی به صورت « آگ ماتانو» نوشته شده. عده‌ای اعتقاد دارن که منظور از « امدانه» یا « آمادای» که در کتیبه پیلسر، پادشاه آشور ازش اسم برده شده اینجا، یعنی هگمتانه بوده. هگمتانه در دوره هخامنشیان و اشکانیان پایتخت تابستونی ایران بوده و به همراه آتن و رم شهرهای باستانی‌ای هستن که هنوز هم زنده موندن.
همدان هیچوقت در هیچ دوره‌ای، اهمیت خودش رو از دست نداده و از اون دو شهر، قدیمی‌تر هم هست. «هرودت»، مورخ یونانی قرن پنجم قبل از میلاد مهم‌ترین منبع تاریخی درباره قدمت هگمتانه محسوب میشه. اولین بار «دیاکو» که اولین پادشاه مادها بوده، این شهر رو ساخته. حتی گفته شده که رنگ دیوارهای قلعه اول سفید، دومی سیاه، سومی ارغوانی، چهارمی آبی و پنجمی نارنجی بودن و دو دیوار دیگه هم قسمت داخلی سیمین ( نقره ای) و زرین ( طلایی) رنگ داشتن. قصر جناب شاه که در آخرین قلعه درونی بر پا شده بوده، بیشتر از صد اتاق داشته. مردم هم‌، خونه‌های خودشون رو بیرون این قلعه‌ها و کنار اون ساخته بودن. البته مردم بعد از درخواست دیاکو، خونه‌های خودشون رو رها کردن و اطراف قلعه شاه خونه‌های جدید ساختن.
بعد از حفاری‌هایی که در تپه هگمتانه انجام شد. یک شبکه منظم و پیشرفته آب‌رسانی در شهر حکومتی مادها و پارت‌ها کشف شد. شاید باورتون نشه اما اون موقع هم، کسانی که این کانال‌ها رو حفر کردن، به فکر زیبایی محیط کانال بودن. بین کانال‌های آب‌رسانی، مسیرهای عبوری با عرض 5/3 متر درست کردن. کف این مسیرها رو با آجرهای مربع شکل و منظم فرش کردن.
اولین حفاری‌ علمی در این منطقه، به سال 1913 میلادی مربوط میشه. اون زمان یه گروه فرانسوی از طرف موزه لوور پاریس به سرپرستی شارل فوسی،کاوش‌هایی رو در تپه هگمتانه انجام دادن. اما نتیجه این کاوش‌ها هیچ وقت منتشر نشد. از سال 1362 تا 1378، 10 فصل حفاری انجام شد که حدود 14000 متر مربع از بقایای این شهر مورد کاوش قرار گرفت و یکی از قدیمی‌ترین دوره‌های تمدن بشری پیدا شد. بعد از کاوش‌هایی که در سال 1362 در این منطقه و به سرپرستی آقای دکتر محمود رحیم صراف انجام شد، حصاری 9 متری و دو برج خیلی بزرگ و کم نظیر از تپه هگمتانه کشف شد. این تپه در صد سال گذشته، چند بار مورد حفاری باستان‌شناس‌های ایرانی و خارجی قرار گرفته.
آنچه باعث شده هگمتانه بین همه شهرهای باستانی خاص باشه، معماری و طرح و نقشه منظم و کم نظیره این شهر هست. این تپه، سال 1310 با شماره ثبت 28 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده. موزه هگمتانه که از مکان‌های دیدنی همدان هست، نزدیک تپه اما خارج از محدوده، کاوش‌های باستان‌شناسی احتمالی در نظر گرفته شده. در این مجموعه آثار سنگی، سفالی، استخوانی و فلزی از دوره‌های پیش و پس از اسلام به نمایش در اومده. در راهرو و تالار سمت راست موزه تپه هگمتانه، اشیای مکشوف از هگمتانه نگهداری میشن. از برجسته‌ترین این آثار میتوان به پایه ستون‌های متعلق به کاخ‌های هخامنشی اشاره کرد. از جمله؛ شالی‌ستون مربوط به دوران اردشیر دوم با متن میخی. دو مهر استامپی سنگی و شیشه‌ای مربوط به دوران قبل از اسلام. سرگاو از جنس سفال متعلق به دوران هخامنشی.