آتشکده آذربرزین‌مهر

آتشکده آذربرزین‌مهر که به چهارطاقی دیو یا خانه دیو هم مشهوره، یکی از سه آتشکده بزرگ دوره ساسانیان و آتشکده دهقانان هست. این آتشکده در کوهستان ریوند بین شاهرود، سبزوار و حوالی روستای فشتنق قرار گرفته و اسم این آتشکده از قدمت زیادش حکایت داره. آذَر بُرزین مِهر، کنار آذر گشنسپ (آتش شاهان و رزمیان) و آذر فرنبغ (آتش روحانیان)، در مقام آتش «کشت‌ورزان» جایگاه ویژه‌ای داره و احتمالا حتی قبل از زردشت، یعنی زمانی که مهرپرستی (میتراییسم) بوده، وجود داشته که این رو هم از اسمش میشه برداشت: آتور بورزین میترو (بِرزَنت میثره) یعنی آتش میترای بلندبالا. عمر این آتشکده چهار طاقی به پیش از عهد ساسانی یعنی سال‌های 224 تا 651 میلادی میرسه و در دوره ساسانی مورد بازسازی قرار گرفته.
ظاهرا در زمان ساسانی‌ها از ارزش و اعتبار آتشکده آذربرزین‌مهر کم شده و رتبه سوم رو در کنار دو آتشکده مقدس دیگه به خودش اختصاص داده. گروه باستان شناس لهستانی این بنا رو از سال 1386 مورد کاوش و بررسی قرار داده، بعد از اون هم یک گروه باستان شناس فرانسوی و گروه‌های باستان‌شناسی ایرانی عملیات کاوش زیادی روی این بنا انجام دادن که متاسفانه نتیجه این کاوش‌ها منجر به اقدامات حفاظتی برای حفظ این بنای تاریخی نشد، اما حقایق زیادی از تاریخ اون مشخص شد. آتشکده آذربرزین‌مهر بین محلی‌های منطقه، بنایی سحرآمیز و اسطوره‌ای هست. بنایی که قصه‌ها و افسانه‌های زیادی رو در خودش پرورش داده و کاوش‌های باستانی‌ای که در موردشون گفته شد هم بخشی از این قصه‌ها رو تایید می‌کنن.
بومی‌ها به این بنا «خَنه دِب» ( خانه دیو) میگن و اعتقاد دارن: هر کی پاشه بِگذَره خنه دب آتش سحرِش مِنَه.(یعنی هر کسی پاش رو به خانه دیو بذاره، آتش سحر و جادوش می‌کنه) و تا آخر عمر هم نمی‌تونه بی نیاز از آتش زندگی کنه. شواهد تاریخی نشون میده که درِ ورودی چهار طاقی از جبهه شرقی بوده و نیایش کننده‌ها رو از طریق دو درگاه که در دیوارهای شمالی و جنوبی تعبیه شده به تالار طواف هدایت میکرده. امروزه آثار کمی از تالار طواف باقی مونده و بدون شک مثل بیشتر چهارطاقی‌ها به ویژه چهارطاقه قصر شیرین وجود تالار طواف از بخش‌های جدا نشدنی چهار طاق‌های ساسانی به شمار می‌رفته. در چهار کنج بنا هم چهار گوشواره در محل تلاقی دیوارهای جانبی پدید آوردن. این گوشواره‌ها کاملا از جنس سنگ و از نوع لچکی (3گوش) هستن. پس این گوشوارها به راحتی می‌تونستن پلان مربع رو به دایره وسط تبدیل کنن و گنبد رو بالای اون بسازن. بخش‌هایی از این گوشواره یادآور کار طراحان در بنای کاخ خسروستان و قصر شیرین هست.
قوس جبهه شمالی چهار طاقی، تقریبا سالم و بدون فرو ریختگی باقی مونده و از لحاظ فرم و تکنیک چیدن سنگ‌ها شبیه طاق نماهای نعلی شکل بناهای هم عصر خودش مثل دروازه‌های شمال و جنوبی تخت سلیمان هست، ولی از نظر ابعاد و شکوه نمیشه این بنا رو با اون‌ها مقایسه کرد. این بنا در حال حاضر 7 متر بلندی داره و به خاطر ریزش آوار سقف، نمیشه اندازه دقیق و اولیه و ارتفاع گنبد رو سنجید. آتشکده آذربرزین‌مهر در سال ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۴۰۳۵ به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده. بیشتر